Vadeli İşlemler Piyasası

Bu piyasada aracı üye ya da kurumlar aracılığıyla tüm girişimci veya yatırımcılar, borsa tarafından belirlenmiş miktar ya da oranda teminat yatırarak vadeli alım- satım yapabilmektedir. Vadeli işlemler piyasasında genellikle tarımsal ürün ya da tarımsal, madensel, finansal birkaç ürünün alım-satım işlemleri yapılmaktır. Ürün alım satımına rağmen alıcı ve satıcı tarafların birbirini tanıması gerekmez. Yapılan tüm işlemler, borsa takas merkezinin garantisi altındadır. Bu piyasalarda işlemler karşılıklı olarak, yüz yüze sesli pazarlık yöntemiyle ya da elektronik ortamda bilgisayarla yapılmaktadır.

Vadeli işlem sözleşmesi nedir?

Vadeli işlem sözleşmesi, yasal bağlayıcılığı olan ve sözleşmeye konu olan ürünü ileri bir vadede almak ya da satmak üzere işlem salonunda yapılan bir sözleşmedir. Bu sözleşmede alım satıma konu ürünün, kalitesi, miktarı, teslim yeri ve tarihi, borsa tarafından önceden belirlenip standart şartlara bağlanmıştır. Vadeli işlem sözleşmesinde ürünün cinsi (örneğin pamuk), kalitesi (örneğin Ege standart), miktarı, teslim yeri ve tarihi, kotasyon şekli (örneğin cent-sent- başına fiyatları) ve diğer ayrıntılar standart olarak belirtilmiştir. Tarımsal ürünler (buğday, pamuk, susam, üzüm vs.), değerli maden ve enerji ürünleri (altın, gümüş, demir,bakır, petrol vs.), döviz kurları ya da finansman ürünleri (bono, tahvil, mali endeksler vs.) gibi pek çok ürün, vadeli işlem sözleşmelerine konu olabilmektedir.

Vadeli işlemler piyasalarının işlevleri

Ticaretle ilgilenen kişi ve kurumlar, ticari faaliyetlerini sürdürürken sağlıklı bir risk yönetimi uygulamak zorundadır. Vadeli işlem piyasalarının, bu uygulamalar ve risk önlemleri için geleceğe yönelik fiyat oluşumu ve risk dağıtımı olmak üzere iki ana işlevi vardır.

Bu iki temel işlevle birlikte, piyasada da iki ayrı grup bulunmaktadır. Bunlardan birincisi, fiyat riskinden bu riski aktarmak yoluyla korunmak isteyen üreticiler (bunlara "hedger-korunmacılar" denmektedir.) ile geleceğe yönelik fiyat belirsizliklerinden kar sağlamayı amaçlayan "spekülatörler"dir. Bu piyasalarda, yerel ve belli ürünlere odaklanmış spot piyasalarda işlem gören söz konusu ürünlerin fiyatlarında meydana gelebilecek değişimlerin doğurduğu riski devretmek ya da riskten korunmak isteyen hedger´lere, bu riskten kurtulma fırsatı sunulmuş olur. Spekülatörler ise, serbest rekabet koşulları altında oluşan bu fiyatları takip ederek ve riskten korunmak isteyen hedgerlerle alım-satım yaparak onların riskini üstlenen ve bu şekilde kar elde eden kişi ve kurumlardır. Spekülatörler, diğer piyasalarda olduğu gibi, vadeli işlemler piyasasında da geleceğe dönük beklentiler doğrultusunda pozisyon alarak kar elde ederler.

Vadeli işlem piyasalarının risk yönetimi işlevini gördük. İkinci ve çok önemli işlevi ise "fiyat oluşumu" sürecindedir. Vadeli işlem piyasası, işlemi yapılan ürünün ileri ki tarihlerde fiyatının oluşmasında büyük avantajı vardır. Bunda temel etken, piyasaya çok geniş bir katılımın sağlanması, bu şekilde fiyatlamanın bir iki büyük tüccarın elinde oyuncak olmadan, gerçekçi fiyat oluşumuna katkı sağlamasıdır. Spot piyasada fiyatlar, belirli aracıların inisiyatifinde iken, vadeli işlem piyasalarında tüm girişimci ya da yatırımcı kişi ve kuruluşlar fiyat oluşumunda söz söyleme ve aktif katılım ile fiyatları belirleme hakkına sahiptir.

Ayrıca bu piyasaya girmek için illa ki, söz konusu o ürünün üretimi ve ticareti ile ilgili bir alanda faaliyet göstermek de gerekmez. (Oysa spot piyasalarda, o ürünle ilgili faaliyet gösterme koşulu vardır.) Vadeli piyasalarda ise, herhangi bir yatırımcı bir miktar teminat yatırarak bir pozisyon alabilmekte ya da pozisyondan çıkabilmektedir. Böylece fiyat oluşumu belli tekellerden kurtulmakta, serbest piyasa içinde büyük bir katılımla oluşmaktadır. Bu, fiyatlamanın tabana yayılmasını sağlamaktadır.

Vadeli İşlemler Piyasalarının Yararları Nelerdir?

• Vadeli işlem sözleşmesine konu olan ürünün gelecekteki fiyat dalgalanmalarından olumsuz etkilenecek kimi gruplar, sağlıklı bir risk yönetimi olanağına kavuşur.
• Fiyatların genel eğilimi ve söz konusu ürüne ait gelecekteki fiyat oluşumları hakkında güvenilir veriler sağlar
• Gerçekçi fiyat oluşumu sağlanır. Yani fiyatların oluşumunda geniş bir katılım olduğundan, herhangi bir grup, tüccar ya da spekülatörün fiyatları maniple etmesinin (yönlendirmesinin) önüne geçilir.
• Yatırımcı ya da katılımcılar işlemlerini borsa takas merkezi garantisi ile güven içinde gerçekleştirirler.
• Maliye yönetiminin yani devletin, bir çok üründe uyguladığı tavan ve taban fiyatı ile piyasaya müdahale etme gereği ortadan kalkar, üreticiler ürünlerini dünya fiyatlarından alım-satımını yapabilme olanağına kavuşur.
• Günümüz ticari yaşamında mutlaka uygulanması gereken stok yönetim politikalarının üretici, ihracatçı, ithalatçı, sanayici tüm kesimler tarafından oluşturulması ve geliştirilmesine yardımcı olur.
• Vadeli işlemler özellikle tarım piyasalarını ilgilendirmektedir. Bu nedenle, oluşan fiyatlara göre ekim yapmayı düşünen üreticilerin üretim hareketleri ile etkin bir tarımsal planlama yapma olanağı doğar.
• Piyasaya katılımın geniş tabanlı olması ile, ürünün alım satımında mevcut pazarlarda (spot piyasalarda dahil olmak üzere) sağlıklı bir nakit akışı (likitide) sağlanmış olur.