Tekstilci Nereye Kaçtı, Niye Kaçtı?

Son yıllarda Türkiye'nin emek yoğun sektörlerinden biri olan tekstil sanayisi önemli bir yapısal dönüşüm sürecine girmiştir. 1990’lı ve 2000’li yıllarda Anadolu’da hızla gelişen ve binlerce kişiye istihdam sağlayan bu sektör, bugün hem yurtiçinde üretim merkezlerini değiştiriyor hem de yurtdışında üretim alternatiflerine yöneliyor.

Sanayiciler artan üretim maliyetleri, düşük kâr marjları ve dış pazarlarda azalan rekabet gücü nedeniyle daha uygun üretim iklimlerine doğru bir göç başlatmış durumda. Bu makalede, son beş yılda tekstil üretiminin Türkiye'den başka bölgelere kaymasının ardındaki temel ekonomik, politik ve yapısal nedenler analiz edilecektir. Özellikle:

• Kur ve enflasyon politikaları,

• Girdi maliyetleri,

• Uluslararası ticaret dengeleri ve Çin sonrası tedarik zinciri dönüşümü gibi konulara odaklanılacaktır.

Türkiye’de Tekstil Sektörünün Yapısal Dönüşümü

Tarihsel Arka Plan: Güçlü Başlangıç

Türkiye, Avrupa’ya yakınlığı, yetişmiş insan kaynağı ve entegre tedarik zincirleri sayesinde uzun yıllar boyunca tekstil sektöründe önde gelen üretici ülkelerden biri olmuştur. AB ile olan Gümrük Birliği anlaşması (1996) Türkiye'nin bu sektörde ivme kazanmasına önemli katkılar sağlamıştır. 2000’li yıllarda özellikle İstanbul, Bursa, Denizli, Gaziantep ve Adana gibi şehirlerde yoğunlaşan tekstil üretimi, sonraki yıllarda teşviklerle birlikte doğu ve güneydoğu illerine de yayılmıştır.

Kur Baskısı, TL Bazlı Maliyetler ve Rekabet Gücündeki Aşınma

Türkiye’de ihracata dayalı sektörlerde uzun süredir uygulanan döviz kuru baskısı, 2020 sonrası dönemde sanayicilerin rekabet gücünü zedelemiştir. Nominal olarak yükselen döviz kuru, enflasyon karşısında yetersiz kalmış; sanayici TL bazında artan maliyetlere karşılık, ihracat gelirlerini düşük kurdan elde etmek zorunda kalmıştır.

Özellikle enerji faturaları, işçilik ve kira giderleri dolar bazında hesaplandığında, üretim maliyetleri uluslararası rakiplerin üzerine çıkmıştır. Bu durum sanayiciler tarafından şu ifadeyle özetlenmektedir:
"TL ile üret, dolar ile sat, ama döviz baskılanınca yine zarar et."

Aşağıdaki grafik, 2015–2024 arasında Türkiye’de asgari ücretin döviz bazında nasıl değiştiğini göstermektedir:

Türkiye Asgari Ücret (USD Bazında) – 2015–2024

Görüldüğü üzere, asgari ücret TL bazında artarken, döviz kurunun yapay baskılanması nedeniyle USD bazında ciddi bir rekabet avantajı sağlanamamıştır.

Buna ek olarak, Türkiye'nin tekstil ihracat birim değer endeksi de son yıllarda hızla artarak uluslararası pazarda rekabet gücünün azaldığını göstermektedir.

Türkiye Tekstil Sektörü – İhracat Birim Değer Endeksi (2015=100)

2015'te 100 olan endeks, 2024 itibarıyla 145’e çıkmıştır. Bu, Türk tekstil ürünlerinin ortalama birim fiyatlarının küresel rakiplerine göre daha yüksek hâle geldiğini ve düşük fiyatla rekabet etme gücünün zayıfladığını göstermektedir.

Tekstilcinin Yeni Rotası: Yerli ve Yabancı Üretim Alternatifleri

Yurtiçinde Yer Değiştirme Eğilimleri

Son yıllarda özellikle Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgeleri, işçilik maliyetlerinin görece düşük olması ve devlet teşvikleri nedeniyle bazı firmalar için cazip hale gelmiştir. Şanlıurfa, Batman, Bitlis ve Ağrı gibi şehirlerde organize sanayi bölgelerine yapılan yatırımlar dikkat çekmektedir.

Ancak bu bölgelerde:

• Kalifiye işgücü eksikliği,

• Düşük üretkenlik,

• Lojistik zorluklar,
  gibi sorunlar nedeniyle yatırımın geri dönüş süresi uzamaktadır.

Yurtdışına Taşınma: Mısır, Balkanlar ve Orta Asya

2021 sonrası dönemde Türk tekstil firmalarının yeni üretim üsleri kurduğu ülkeler arasında Mısır, Kuzey Makedonya, Sırbistan, Özbekistan ve Türkmenistan öne çıkmaktadır. Bu tercihlerde belirleyici olan faktörler şunlardır:

• Asgari ücretin çok düşük olması (Mısır: ~120 USD, Özbekistan: ~140 USD – IMF, 2023)

• Ücretsiz veya düşük maliyetli fabrika arazileri

• AB ve ABD ile serbest ticaret anlaşmaları sayesinde gümrüksüz ihracat avantajı

• Enerji maliyetlerinin düşük olması

Ancak özellikle Mısır, istikrarsız döviz politikaları, yabancı sermaye çıkışlarına getirilen kısıtlamalar ve düşük iş gücü verimliliği nedeniyle sürdürülebilir bir üretim üssü olma konusunda soru işaretleri barındırmaktadır (World Bank, 2023).

Küresel Ticaret Savaşları ve Türkiye’nin Jeostratejik Avantajı

2018 sonrası dönemde ABD ile Çin arasındaki ticaret savaşı, küresel tedarik zincirlerinde kırılmalara yol açmıştır. Aynı şekilde AB’nin Çin menşeli ürünlere karşı aldığı önlemler, markaları alternatif tedarikçilere yönlendirmiştir.

Bu ortamda Türkiye;

• Avrupa’ya yakınlığı (2–5 gün lojistik süresi),

• Küçük miktarlarda hızlı üretim kabiliyeti,

• Gümrük Birliği avantajı,

• Kalite ve denetim kabiliyeti

gibi özellikleriyle yeniden ön plana çıkmıştır.

2008 Krizi Örneği:

2008 küresel ekonomik krizinden sonra Avrupalı alıcıların daha esnek, küçük partilerle çalışan, hızlı teslimat yapan tedarikçilere yöneldiği dönemde Türkiye önemli kazanımlar elde etmiştir (OECD, 2009). Benzer bir eğilim 2020 sonrası yeniden görülmüş; ancak bu kez Türkiye iç maliyetlerini kontrol altına alamadığı için bu fırsatı yeterince değerlendirememiştir.

Stratejik Sonuçlar ve Gelecek Perspektifi

Sektör İçin Uyarılar ve Fırsatlar

Kısa vadede yurtdışına taşınmak maliyet avantajı sağlasa da, marka kontrolü, kalite standardı, işçi hakları ve sürdürülebilirlik konularında uzun vadeli riskler taşımaktadır. Buna karşılık, Türkiye’nin tasarım, AR-GE, sürdürülebilir tekstil ve hızlı moda alanlarında konumlanması, küresel rekabette yeni fırsatlar sunabilir.

Politika Önerileri

• Döviz kuru ve enflasyon politikasının üretim ekonomisiyle uyumlu hale getirilmesi

• Nitelikli iş gücünün bölgeler arası dengeli dağılımı

• Tekstil kümelenmelerine dijital dönüşüm ve yeşil üretim teşvikleri

• Tekstil firmalarına dış pazarlarda yatırım yaparken Türkiye'deki merkezi operasyonlarını sürdürmeye yönelik destek paketleri

Sonuç

Türk tekstilcisi bir çıkış yolu arıyor. Bu çıkış bazen Şanlıurfa, bazen Mısır, bazen de Balkanlar oluyor. Ancak asıl soru şu: Türkiye, tekstildeki tarihî avantajlarını nasıl koruyacak ve yeniden tanımlayacak?

Cevap büyük olasılıkla şuradan geçiyor: yüksek katma değerli, esnek ve sürdürülebilir üretim ile rekabet gücünün yeniden inşası.

---

Kaynakça

1. TÜİK (2024) – Türkiye İstatistik Kurumu. “Ücret Yapısı ve İstihdam İstatistikleri.”

2. TCMB (2023) – Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası. “Para Politikası Raporu – 2023/IV.”

3. IMF (2023) – International Monetary Fund. “MENA Regional Economic Outlook.”

4. World Bank (2023) – “Egypt Economic Monitor – Avoiding the Cliff.”

5. OECD (2009) – Organisation for Economic Co-operation and Development. “Globalisation and Emerging Economies.”

6. İSO (2022) – İstanbul Sanayi Odası. “Türkiye’nin 500 Büyük Sanayi Kuruluşu 2022 Raporu.”

7. TGSD (2023) – Türkiye Giyim Sanayicileri Derneği. “Sürdürülebilirlik ve Rekabetçilik Raporu.”

8. UTİB (2023) – Uludağ Tekstil İhracatçıları Birliği. “Tekstil ve Hammaddeleri Sektör Raporu.”

9. Eurostat (2024) – “EU Trade Statistics: Textile and Clothing Sector.”

10. TİM (2024) – Türkiye İhracatçılar Meclisi. “Sektörel İhracat Verileri.”